Специјалниот пратеник на ЕУ во заминување за дијалог меѓу Србија и Косово, Мирослав Лајчак, изјави дека дијалогот меѓу Белград и Приштина е во подобра состојба отколку во пролетта 2020 година, кога започна неговиот мандат како претставник на ЕУ, но дека нормализацијата на односите не напредуваше. Тој во прошталното интервју за РТС вели дека ЕУ има намера да ги рестартира разговорите на лидерско ниво по изборите во Косово и посочува дека Унијата подготвува предлози за двете страни во процес што ќе го води шефот на европската дипломатија, Каја Калас, со помош на искусниот дански дипломат Петер Соренсен.
Како причина за неуспехот да се спроведе договорот од Брисел и Охрид, Лајчак ги наведува „огромната недоверба меѓу двете страни“, насилството во Звечан и „терористичкиот чин“ во Бањска во 2023 година, како и низата еднострани потези. од Приштина на штета на српското население на Косово.

Лајчак признава дека во 2024 година дијалогот ја изгубил својата динамика и дека тоа не бил главен приоритет на лидерите во годината кога имало избори и во Европа и во Америка.

Господине Лајчак, каква е состојбата на дијалогот меѓу Белград и Приштина и нормализацијата на односите денес, во однос на пролетта 2020 година, кога го започнавте вашиот мандат?

– Почнав да се занимавам со нормализација на односите меѓу Косово и Србија во април 2020 година. Во тоа време немаше дијалог, од 2018 година нема дијалог. Мојата прва задача е да го оживеам дијалогот и да го вратам во Брисел. Тоа успеавме да го направиме многу брзо, со првата средба на лидерите во јули истата година.

Досега имавме 14 средби на ниво на лидери и 31 на ниво на главни преговарачи. 28 пати сум го посетил Белград и исто толку пати Приштина. Имавме и бројни средби со лидери како дел од меѓународни собири. Зад нас имаме конкретни резултати: решение за проблемот со исчезнатите лица, решение за енергетската состојба на северот на Косово, патување со лични карти.

Најважниот резултат е т.н Охридскиот договор на патот кон нормализацијата, кој го постигнавме во февруари и март 2023 година, е патоказ за нормализација што е во интерес на сите. За жал, иако дијалогот е во многу подобра состојба отколку пред почетокот на мојот мандат, нормализирање не е.

Одговорот на прашањето зошто имавме бројни кризи и многу често наместо напредок во односите и нормализација требаше да се занимаваме со кризен менаџмент и деескалација. Не е реално да се мисли дека може да има нормализација во атмосфера на ескалации и кризи.

Белград и Приштина неволно и под притисок го прифатија договорот за патот кон нормализацијата, но никогаш не го спроведоа. Која е главната причина за ова?

– Договорот им го предложивме на двете страни и двете страни го прифатија. Мислам дека тоа е најдобриот можен договор во сегашната ситуација, кој решава многу прашања. Точно е дека, иако го завршивме преговарачкиот процес со договорот, суштински не успеавме да влеземе во процесот на имплементација. Главната причина е недовербата меѓу двете страни во дијалогот и недовербата дека ако се направи тоа што се бара од нив, ќе го добијат ветеното.

Се обидовме да го надминеме овој недостаток на самодоверба предлагајќи дури единаесет верзии на документот чекор-по-чекор. Филозофијата беше – едната страна прави чекор, а другата чекор, за да одиме паралелно и веднаш да видиме до каде сме.

Тој принцип беше прифатен, но до денес не можевме да направиме вистински исчекор од повеќе причини, поради политичката криза која практично е доминантна од втората половина на 2023 година. Од друга страна, морам да признаам дека и двете страни немаа доверба дека ЕУ има атрактивна понуда за нив што треба да следи доколку го направат своето. Тоа мора да се промени во следната фаза.

Мислите на напредок кон ЕУ или некои други предности?

Да, дијалогот е апсолутно поврзан со европскиот пат и мора да се гледа во контекст на европскиот пат на Србија и Косово. Имаме бројни заклучоци од европските тела кои велат дека за Србија и за Косово патот напред е преку нормализација на нивните односи, што е логично, бидејќи ЕУ не може во своите редови да внесува членови кои немаат нормализирани односи.

Како што знаеме, таа перспектива не беше многу видлива и конкретна во последните десет години. Мотивацијата што постоеше на почетокот на дијалогот, дека секој чекор во дијалогот значеше напредок кон ЕУ, веќе не постоеше. И тоа е најсилниот инструмент што го има ЕУ.

Сепак, тоа се промени: европската перспектива и политиката за проширување се вратија. Тоа треба да биде посилно поврзано со дијалогот и да влијае на дијалогот.

Дали клучот за неуспехот во имплементацијата е фактот што 12 години по договорот за формирање на ЗСО таа се уште не е формирана, на што инсистира Белград? Од друга страна, замерката на Приштина е дека договорот никогаш не бил потпишан и дека не води кон членство во меѓународни организации. Дали овие две прашања беа клучни за блокирање на договорот?

– Важно е да се разбере дека спроведувањето на договорот не се случува во вакуум. Силно влошување на атмосферата имавме многу брзо по Охрид. Охридскиот договор беше во март, а веќе во април имавме локални избори на Косово и Метохија, каде Србите не учествуваа и ги добивме резултатите што ги добивме.

Потоа во мај имавме напад врз КФОР и протести во Звечан, потоа мерки на ЕУ против Косово, па терористички акт во Бањска. Тоа толку ја влоши атмосферата и довербата што не можеше да се одржи средба на лидерско ниво.

Премиерот Курти постави три предуслови за негово натамошно вклучување во дијалогот. Во текот на 2024 година разговаравме на ниво на преговарачи, решававме конкретни проблеми, но овие големи прашања можат да се решат само на ниво на лидери.

Во тој контекст, немаше простор за никаков пробив и напредок. Се разбира, 2024 година беше изборна година и во ЕУ и во САД, така што прашањето за дијалог и нормализација не беше клучно прашање за највисоките лидери од ниту една страна. Драго ми е што дијалогот продолжи, но нормализацијата не.

Дали тоа значи дека дијалогот изгубил замав во последната година? Во текот на 2024 година се занимававте со главно неуспешни обиди за решавање на некои еднострани потези поврзани со употребата на динарите и функционирањето на српските институции.

– Дијалогот ја загуби својата динамика, за жал, не е тајна, како резултат на ескалациите што ги имавме од април, мај 2023 година. Од една страна, насилството, а од друга страна, едностраните потези на косовската влада, затворањето и затворањето на институциите финансирани од Србија и кои обезбедуваат суштински услуги за Србите на Косово и Метохија, сето тоа треба да се случи во рамките на рамката на дијалогот, а не еднострано.

Добро знаете дека ЕУ реагираше на тоа и се обидовме да најдеме решение. Имавме осум-девет средби на кои исклучиво се занимававме со прашањето на банките и користењето на динарите, за жал не успеавме да дојдеме до заемно прифатливо решение.

Минатата година беше навистина повеќе за тоа да не се остави целиот процес да се уназади и да се покаже дека дијалогот може да донесе конкретни резултати. Сега сме во фаза на изборна кампања на Косово и не е логично време да се продолжи дијалогот, но ЕУ се подготвува многу активно повторно да го започне тој процес на највисоко ниво, истакна Лајчак.

Извор: Косово Онлајн