Никола Карев е роден во Крушево, 1877 година. Во 1893 година заминал на печалба во Бугарија, каде што работел како ѕидарски работник во работилницата на Васил Главинов.По враќањето во Македонија, заедно со Веле Марков и други младинци, формира социјалистичка група, а по одржувањето на Првата социјалистичка кокференција се вклучил во ТМРО. По загинувањето на Веле Марков, станал војвода на чета. Учествувал во работата на Смилевскиот конгрес, каде се спротивставил на одлуката за кревање предвремено востание. Сепак, кога одлуката била донесена, се вратил во Крушево, каде што бил назначен за началник на Горскиот штаб, кој веќе го подготвувал востанието. По победата на востанието, бил избран за претседател на Крушевската Република. Таа функција ја вршел 13 дена. По поразот и пропаста на Републиката, Карев заминува најпрво во Белград, а потоа доаѓа за Софија, но не можејќи оддалеку да слуша за теророт во Македонија, тргнува кон татковината. На 27 април 1805 година загинува кај кочанското село Рајчани. Никола Карев ѝ припаѓаше на онаа група македонски револуционери кои беа огорчени непријатели и противници на сите надворешни мешања во македонското ослободително дело.
„По задушувањето на Илинденското востание, чичко ми Петруш и татко ми Ѓорѓи Карев, извесно време се криеле во околината на Крушево, а чичко ми Никола, претседателот на Крушевската Република се засолнил во селото Дивјаци, потоа во Цер и на крајот во Мариово. Во селото Дивјаци имал средба со Даме Г руев, за да ги договорат следните активности на македонската револуционерна организација. Три месеци по задушувањето на востанието, Никола Карев, заедно со уште десетина борци, успеал некако да ја премине турско-српската граница и да стигне во Белград. По пристигнувањето, Никола испратил писма до мајка му Марија во Крушево. Во тоа писмо, кое долго го чувавме дома, а потоа негде исчезна, тој пишуваше дека кај него во Белград „секој ден доаѓаат новинари, ме прашуваат за нашата борба и се чудат која била таа сила што можела 13 дена да чува република сред Отоманската Империја, во срцето на Балканот“. Во Србија, чичко ми Никола останал до февруари 1904 година. При престојот таму многу му помогнала Социјалистичката партија на Димитрие Туцовиќ. Баба Марија тие писма, но и фотографиите, весниците и другите предмети на Никола ги чувала како света реликвија, но подоцна Србите, Бугарите и нашата комунистичка власт се ни зедоа”, се сеќава на својот славен чичко и на неговата трагична судбина, неговиот сега 76-годишен внук од брат, Мише Карев.
НАРЕДБА ДА ЈА ПРЕДАДЕ АРХИВАТА ВО СОФИЈА
Неговиот татко Ѓорѓи Карев, најмлад брат на Никола Карев, како 16-годишно момче учествува во Илинденското востание, во познатата битка кај месноста „Слива“. Починал во 1949 година во затворот „Идризово“, каде што издржувал казна поради таканаречениот македонски национализам. Најстариот брат на претседателот на Крушевската Република, Петруш Карев успеал да ги надживее двајцата свои браќа и покрај сите малтретирања и голготи што ги поминал во животот. Умрел во 1968 година. Според внукот Мише Карев, старецот умрел со голема болка во душата поради недостоинствениот и понижувачки однос на македонската власт кон брат му Никола Карев. Војводата и претседател на првата Република на Балканот, средниот син на Јанаки и Марија Кареви, бил убиен во 1905 година од турскиот аскер кај кочанското село Рајчани.
„По престојот во Белград, каде што дал повеќе интервјуа на странски весници за состојбите во Македонија, чичко ми Никола, кој во тоа време имал 28 години, добил наредба од ВМРО веднаш да отпатува во Софија и таму, лично на Даме Груев да му ја предаде целокупната архива на Крушевската Република. Иако имал голема резерва околу префрлувањето на архивата од Крушево во Софија, Никола пристигнал во Бугарија во март 1904 година. По наредба на Груев, преку канал на Организацијата, испраќа абер до својот брат Петруш да ја откопа и да ја донесе во Софија архивата на Републиката. Архивата била закопана до една бука во Беговата корија, точно под буката која ’прва ја ј осветлува сонцето’. Во април таа 1904 година, чичко ми Петруш успеал да ја пронајде и да ја откопа архивата на Крушевската Република. Сместена во кираџиски самар, драгоцената македонска архива во мај веќе била во Бугарија, каде што му била предадена на Даме Груев. Чичко ми Петруш кажуваше дека кога стигнал во Софија, Никола веднаш го однел во кафеаната каде што ги чекал Груев. Предавајќи му ја архивата, тој му рекол на Даме дека презема голема одговорност врз себе пренесувајќи ја архивата на Крушевската Република во Бугарија. Чичко Петруш кажуваше дека Даме Груев дури и му се заканувал на Никола, кој долго одлагал да ја донесе архивата во Софија. Во кафеаната каде што била донесена и предадена архивата, заедно со Даме Груев бил и Борис Сарафов, човекот кој издејствувал одлука за предвремено востание, на која Никола, исто така, се спротивставил во Смилево. Како и да е, оттука натаму претседателот на Крушевската Република веќе немал никаков увид во тоа каде е и што се случува со архивата на Републиката”, вели внукот на Никола Карев.
ДОЛГО ВРЕМЕ НЕ ЗНАЕВМЕ КАДЕ МУ Е ГРОБОТ
Разочаран од малодушноста, па дури и од незаинтересираноста на некои дејци на револуционерната организација за крвавата тиранија што ја спроведува Турција по задушувањето на Илинденското востание, војводата Никола Карев во пролетта 1905 година решава да се врати во татковината и таму да ја продолжи борбата за автономна и обединета Македонија. Тргнал на пат со мала чета одбрани борци, користејќи канал на Организацијата преку Кочанската Котлина. За жал, по пат четата е предадена, се разбира и овојпат од Македонец. Турскиот аскер ги опколува во близина на селото Рајчани и успева да ја ликвидира речиси целата чета. Се спасил само војводата Петар Ацев со уште неколкумина комити. Според спомените на Петруш Карев, најстариот брат на Никола Карев, претседателот на Крушевската Република во тој судир со аскерот бил тешко ранет. Ризикувајќи ги своите животи, двајца комити успеваат да го засолнат во една од блиските колиби, но војводата обилно крвавел и повремено ја губел свеста. Целиот терен бил сардисан од војската која била веќе сосема близу и до колибата каде што бил ранетиот Карев. Немајќи друг излез, војводата и уште неколкумина комити извршуваат самоубиство. Речиси во исто време, во селото Цер на сличен начин, со самоубиство, животот го завршува и војводата Христо Узунов, близок пријател на Никола и на семејството Кареви. Притоа интересен е споменот на Петруш Карев во врска со тој настан: кога разбрала за смртта на Узунов, Марија, мајката на Никола, три дена седела до прозорецот и плачела. Таа не знаела дека веќе бил мртов и нејзиниот син Никола. Во врска со убиството на Претседателот, во некој турски весник излегла информација заедно со фотографија на девојка.
„Кога чичко ми Никола бил мртов, војникот што вршел претрес, во кошулата нашол слика на девојка. Тоа е фотографијата на Коца Јосева Хаџова, вереницата на Карев. Таа умира неколку години подоцна во Струга, од туберкулоза. Тој весник долго го чувавме дома, но во 50-тите години на минатиот век ни го зедоа за архивот, или за Институтот за историја, не се сеќавам точно, но знам дека никогаш не ни го вратија, иако ветуваа дека ќе ни достават барем копија. За семејството Кареви, по смртта на Никола, следуваа долги и мачни години, кои не завршија со ослободувањето и создавањето на Народна Република Македонија. Долги години по затворите скапуваа чичко ми Петруш и татко ми Ѓорѓи, браќата на Никола Карев. Татко ми Ѓорѓи Карев не само што лежеше туку и беше убиен во затворот во ’Идризово’ во 1949 година. Уште потешко ми е на душата што до ден денес не знаеме, не ни кажаа каде му е гробот. Во истиот затвор, пак поради Македонија, кон крајот на 50-тите години, година и пол лежев и јас. Во меѓувреме од нашата куќа беше однесено сè што беше поврзано со чичко ми Никола, но и со неговите браќа. Бугарите ја зедоа архивата на Крушевската Република и сите документи потпишани лично од Никола Карев; Србите, на пример, ни ги зедоа писмата на Никола до неговите родители, како и писмото кое Гоце Делчев му го напишал на Никола и во кое го советува да не оди во Солун, туку да остане во Битола, каде што е многу покорисен за делото. Една фотографија, која уште нигде ја немам видено дека е објавена, јас лично му дадов на нашиот историчар Љубен Лапе. Подоцна му дадов една фотографија од Никола и на Орде Ивановски. Тоа беше фотографија на чичко ми направена 1904 година. Фотографијата беше многу значајна поради тоа што на опачината беше потпишана лично од Никола. Тој го имаше напишано и датумот – 1 мај 1900 година.
Чичко ми Петруш кажуваше дека Никола, три дена, во август 1903 година, лично му го диктирал на Никола Киров Мајски, неговиот братучед, познатиот Манифест на Крушевската Република. Тој оригинален запис на Манифестот и сите други белешки биле однесени во Софија, заедно со архивата на Горскиот штаб и на Владата на Крушевската Република. Оние што по секоја цена сакаа да го намалат значењето на Никола Карев, подоцна измислија дека Манифестот, наводно, го напишал Мајски, а не Карев. Истите тие го избришаа од македонската химна неговото име, а остана, на пример, името на Питу Гули, кој е еден од десетте војводи што биле во тој период во Крушево и Крушевско. Зошто Никола Карев, претседателот на Крушевската Република, е избришан од нашата химна, веројатно знаат само тие што го избришаа. Не случајно и неговите мошти, по пренесувањето од Рајчани, се меткаа по разните визби низ Крушево, за на крајот да завршат фрлени под скалите на ’Македониумот’. Дури во 1990 година, по сензационалното откритие на ’Нова Македонија’, ковчежето со неговите коски беше погребано внатре во споменикот.
ПОРТРЕТОТ НА НИКОЛА – НАЈСКАПОЦЕНОТО НЕШТО
Единствено нешто што успеале да зачуваат дома Кареви е портретот на Никола од 1901 година, врамен во рамка од ореово дрво. „И рамката и фотографијата се постари од сто години. Ги чуваме во семејството како најскапоцено нешто. Чувам и некои фотокопии на документи до кои имам дојдено во последниве неколку децении, како што е неговото интервју за грчкиот весник ’Акрополис’, дадено на грчки новинар на 8 мај 1903 година во Битола. Во интервјуто направено само три месеци пред Илинденското востание, Никола Карев на грчкиот новинар отворено му кажува дека е Македонец, но и дека се смета за потомок на Александар Македонски. Исто така, во тоа интервју, Никола вели дека македонскиот народ ’сака Република и пријателство не само со Бугарија, туку со секој што ќе ни помогне да се ослободиме’, а истовремено потсетува дека засега не останува ништо друго ’освен да ја продолжиме борбата’. Не е познато дали новинарот некогаш дознал дека истиот тој човек само три месеци подоцна ќе направи Република во Крушево”, вели Мише Карев, застанат под големиот портрет на Никола Карев во салонот на својата куќа во Крушево. Следната година се навршуваат сто години од смртта на Никола Карев, претседателот на Крушевската Република. Македонската држава веројатно ќе најде сили, во согласност со „коалиционите партнери”, достоинствено и државнички да го одбележи тој настан.
Извор: loza.mkПо враќањето во Македонија, заедно со Веле Марков и други младинци, формира социјалистичка група, а по одржувањето на Првата социјалистичка кокфере